Hayal
kur..!
İşim gereği her gün, Türkiye’ye dair elimden yüzlerce veri
geçiyor. Eğitimden istihdama, ekonomiden iş güvenliğine, Türkiye’nin bir
fotoğrafını çektiğimiz zaman genel olarak benim söyleyeceğim yorum şu;
“Durum pek iç açıcı değil”.
Fakat bu beni hiçbir zaman umutsuzluğa itmiyor, çünkü bu
topraklarda, bu coğrafyada, umutsuz olma şansımız yok. Tarihimize baktığımızda,
ister yakın, ister uzak tarihe bakın, bu topraklar en zor koşullarda bile kendi
içerisinden bir çare çıkartmış. Fakat bir veri var ki, bu beni son derece
endişelendiriyor. O veri de şu arkadaşlar. Yakın bir zamanda yayınlandı ve
benim kaygılarımı biraz daha arttırdı. “Türkiye’de biz hayal kurmayı
bilmiyoruz.!”
Çocukların yarısı hayal kurmuyor. Bu Intel’in yaptığı, birkaç
hafta önce açıklanan bir araştırma. Yetişkinlerin de yalnızca %14’ü hayal
kuruyor.
Peki, bu çocuklar ne hayali kuruyor diye baktığınız zaman,
hayallerin büyük bir kısmı ev sahibi olmak, inşaat, iş sahibi olmak,
öğretmenlik, polislik. Bunları geçince büyük hayaller maalesef yok. Bu beni son
derece kaygılandırıyor çünkü hayal olmadan, büyük hayaller kurmadan, bizim
gelişmemiz, kalkınmamız, şuradan şuraya gitmemiz, ilerlememiz mümkün değil; hem
teknolojik olarak, hem toplum olarak, hem de birey olarak. Bunu ben nerden
biliyorum? Bunu ben kendi bireysel hikayemden biliyorum.
Köyde pek çoğumuzun, ya kendiniz ya da anne babanızda benzer
hikayeleri vardır.
Ben bir köyde doğdum, ilkokulu orda okudum. Benim liseyi
bitirdiğim ilçe ya da il, Türkiye’nin üniversite sınavlarında her sene en
başarısız olan ili çok istikrarlı bir şekilde.! Benim mezun olduğum lise, o
ilin en başarısız lisesi. Ben o liseden ikmale kalarak mezun oldum. Peki, nasıl
oldu da ODTÜ’yü direkt o liseden kazandım? Nasıl oldu da New York
Üniversitesi’nin en genç kürsü profesörlerinden biri oldum? Muhtemelen hemen
kafanızda bir fotoğraf canlandı. İşte hoca, tesadüfen köyde doğmuş bir dahi.!
İlgisi yok. Bunun tek bir sebebi var.
Ortaokul 3. Sınıftayken babam geldi, bana bir fotoğraf gösterdi.
Bir öğrencisinin mezuniyet fotoğrafı. Bu fotoğrafta ben Ortadoğu Teknik
Üniversitesi’nin mezunlarını gördüm. Çok güzel, şık elbiseler giymişler, arkada
bir stad var, orada güzel bir yazı var.. Ben o fotoğrafı gördüm. Bak şimdi bile
ürperdim, dedim ki, “yaa burada, şu fotoğrafta ben de olmak isterim”. Orada bir
hayal, bir tahayyül canlandı. Yani nasıl olur da –bu arada üniversiteye girmek
istemiyorum- üniversite sınavına belki gitmeyecektim. Lise 1. deyken ben köyde
bir bakkal dükkanı açmıştım. Lise 2. deyken sevgilim vardı. Orta 3. deyken çoğu
arkadaşlarım evlenmişti zaten. Lise 3’de benim bütün hayalim; geleceğim, köyde
bakkalın başına geçeceğim! Üniversite sınavına sırf il merkezini görmek için
gittim. Daha önce gitmemiştim oraya. Nasıl oldu da böyle bir çocuk oradan
çıktı, OTDÜ’ye geldi ve sonrası. Bunun tek nedeni işte orta 3’de sadece hayal
vermediler bana, sadece o tahayyülü vermediler bana, aynı zamanda eve büyük bir
kütüphane kurdular. Beş kardeşiz, üç doktora var evde, iki tane de master var.
Şimdi buradan yola çıkarak ben bir hikaye anlatmak istiyorum size ama biraz
karamsar bir hikaye.
Türkiye’ye dair yaklaşık 20 yıldır yurt dışında çalışıyorum. Son
10 yılımda, nerdeyse 5 yılımı ben burada geçirdim. Her ay gidip geliyorum New
York’a. Dün gece de zaten oradan geldim. Şimdi en son yaptığım çalışmayı biraz
sizle paylaşmak istiyorum.
Biliyorsunuz Türkiye’nin çok ciddi bir sorunu var bizim kendi
çocuklarımız ile ilgili. Onları nasıl yetiştirdiğimizle ilgili verileri
paylaşacağım ama son 5 yıl içerisinde bize 3 milyon nüfus katıldı. Bu 3
milyonun yaklaşık 2 milyonu çocuk. Yani 18 yaşın altında. Bu çocuklar kimdir,
ne ihtiyaçları var, nereye gidecekler ve biz bu çocuklarla ne yapacağız? soruları
beni son derece düşündürüyor. Niye düşündürüyor? Çünkü bu olay başladığında,
benim New York Üniversitesi’ndeki asistanım, Pakistanlı doktora öğrencim, geldi
dedi ki; “Hocam” dedi, mülteciler gelmeye başlamış 2012’de, “aman” dedi, “Aman bunları
anlamaya çalışın, çünkü biz Pakistan’a bunlar ilk gelmeye başladıklarında hiç
dert etmedik. Biz bir zaman Hindistan’la yarışan bir ülkeydik, şimdi Hindistan
uzaya gidiyor, biz orta çağa geri döndük. Aman siz aynı hatayı yapmayın.!”
Peki, bu çocuklar kim? Bizim yaptığımız araştırmada bulduğumuz
birkaç veri;
-Bu çocukların %74’ü ailesinden
birini kaybetmiş. Yani her dört kişiden 3’ü yetim ya da bir kardeşini savaşta
kaybetmiş.
-Bu çocukların her 3’ünden 1’i,
yani %30’u; bireysel olarak silahlı ya da fiziki şiddet mağduru. Peki, bu kadar
mağduriyet, fiziki şiddet görüyor, başına silah dayanıyor, ailesinden birini
kaybediyor, bu nereye gidiyor? Bunun gittiği yer travma. Biz buna posttravmatik
stres bozukluğu diyoruz.
-Posttravmatik travma bozukluğu
yaşayan çocukların oranı %35. Bu %35 nedir diye düşünürseniz, normal
popülasyonun 10 katı. Vietnam’dan dönen Amerikan askerlerinden daha yüksek bir
oran bu. Bununla da kalmadık biz, aynı zamanda depresyonu ölçtük.
-Bu çocukların yarısı klinik
manada depresyonda. Yani kendisini öldürmek istiyor, uyumak istiyor uyuyamıyor,
yemek sorunu var vs…
Şimdi bu kadar travma yaşamış bir nüfus var. İki milyon çocuktan
söz ediyoruz. Peki, bu çocuklar şu an nerede? Nerede olmaları lazım? Okullarda
olmaları lazım, psikolojik ihtiyaçlarını falan geçtim, en azından düzenli bir
hayatın içinde olmaları lazım.
Bu çocukların %70’i, ortaokul çağındaki çocukların %70’i okulda
değil. Sokakta. Bir kısmını görmüşsünüzdür zaten. Lisedekilerin %90’ı okulda
değil. İlkokuldakilerin yalnızca yarısı okulda, onlarda derme çatma okullar.
Şimdi karşımızda çok tehlikeli bir alaşım var. Travma yaşamış bir grup ve
okulda eğitim almıyorlar. Dilini bilmedikleri bir ülkeye yerleşmiş durumdalar. Bunun
nereye varacağını anlamak için dünyaya bakmamız lazım.
Şu üç coğrafyaya bakın;
Uzak Asya’ya bakın, Pakistan-Afganistan sınırı sadece bir tanesi,
oradaki mülteci kamplarından Taliban çıktı;
Afrika’ya bakın, Afrika’daki mülteci kamplarından Boko Haram
çıktı;
Orta Doğu’ya bakın, Orta Doğu’yu biliyorsunuz zaten.
Önümüzde böyle bir tehlike var zaten. Bizim bu çocukları kurtarmak
için yapmamız gereken tek bir şey var. Bizim bu çocuklara daha iyi bir yaşam
umudu vermemiz lazım. Peki, bu çocuklarda bu umut, bu potansiyel var mı? Evet
var. Biz bunlara hayallerini sorduk. Bu çocuklar halen daha hayal
kurabiliyorlar. Daha iyi bir dünya, yaşanır bir dünya hayalini kendileri için
kurabiliyorlar. Fakat bunu kurma süreleri sınırlı. 3 yıl daha, 4 yıl daha bunu
kurabilirler, ondan sonra vazgeçiyorlar. Ondan sonra bu çocuklar, eğer biz
onlara daha önce ulaşamazsak, suç örgütlerinin elinde, terör
organizasyonlarının elinde, fuhuş çetelerinin elinde maalesef yem olarak
kalacaklar, böyle bir tercih yapmak zorundayız. Biz mi erken ulaşacağız yoksa
onlar mı?
Şimdi ben bu verileri Twitter’da, başka ortamlarda paylaşınca
genelde tepki geliyor. “Yaa Hocam” diyorlar, “Türkiye’nin kendi sorunları zaten
var, bu çocuklar niye geldi, bunlar niye geldi?” vs.. Buraya nasıl
geldiklerinin hiçbir önemi yok. Şu an burada olmaları yeterli. Politik olarak
bunun pek çok sebebi var, tartışabiliriz, birilerini suçlayabiliriz, güzel ama
bunların tercihi değil zaten. O siyasi, ideolojik bir tartışma. Burada sözünü
ettiğim gayet insani bir nokta ama aynı zamanda güvenlikle ilgili çok önemli
bir nokta. Şimdi bizim bu çocuklara, kendi çocuklarımızdan daha fazla yatırım
yapmak gibi bir zorunluluğumuz var. Bunu nasıl yapacağız derken doğal olarak
hepiniz kendi çocuklarınızı düşünüyorsunuz.
Kendi çocuklarımız nerede? Bu veri de beni endişelendiriyor.
PISA
sınavını pek çoğunuz belki biliyorsunuz. Ben yaklaşık 3-4 yıl önce
PISA’yı yaygınlaştırıp tanıtmak için çok uğraştım, çünkü Türkiye’deki eğitim
sisteminin nerede olduğunu anlamak için, elimizde veri yok arkadaşlar.
Standart, uluslar arası kıyaslanabilir veri yok. Tek bu veri var. Bunu da zaten
Dünya Bankası ile birlikte yapıyoruz. Milli Eğitim Bakanlığı’nın verisi.
Bizim çocuklarımız fen bilgisinde, matematikte ve okuduğunu
anlamada, yani Türkçede, ana dillerinde, dünyada ilk 40 arasında yoklar.! Biliyorsunuz
Türkiye, G20 ülkesi. Biz G20 ülkesiyiz, nüfusumuzun yarısı 30 yaşın altında ve
çocuklarımız ilk 40’da yok.! Çok fazla matematik bilmenize gerek yok, ilk
20’deyiz ekonomik büyüklük olarak ama çocuklarımız ilk 40’da yok. Nereye
gideceğiz biz? Sadece bu değil. Aynı zamanda bizim bir de başka daha büyük bir
sorunumuz var, o da ekonomik durumumuz.
Kişi başı milli gelir son 10 yılda yerinde sayıyor. Buna biz
ekonomi literatüründe “Orta Gelir Tuzağı” diyoruz. Buradan kurtulmanın da yolu,
katma değeri yüksek ekonomiye geçiş. Biraz teknik bir deyim. Ben bundan
kurtulmanın yolunun, hayal ekonomisine geçiş olduğunu düşünüyorum. Katma değeri
yüksek ekonominin değer bir tarifi, Inovasyon Ekonomisi. Inovasyon demek hayal,
düş, hayal gücü yüksek insanların, beceri seviyesi yüksek insanların üretmesi
demek. Peki, buradan biz nasıl kurtulacağız?
Dünyada milli gelirde kişi başına 3.000 dolardan 10.000 dolara
gelen onlarca ülke var, çünkü 3.000 dolardan 10.000 dolara inşaatla
gelebilirsiniz, yolla gelebilirsiniz, fındık satarak gelebilirsiniz, ham madde
ile gelebilirsiniz, fakat 10.000 dolardan 20.000 dolara ham madde satarak
gelemezsiniz. İnşaat yaparak gelemezsiniz. 10.000 dolardan 20.000 dolara gelmek
için yaptığınız her işe katma değer katmanız lazım. Katma değer nedir? Akıl,
Zeka, Fikir, Tasarım, Sanat. Bütün bunları katmadan ürettiğiniz her şey, sizi
10.000 dolardan 20.000 dolara götüremez. Pek çok örnek verebilirim.
En son UBER diye bir şey çıktı mesela. UBER nedir? Bir çöpçatan
servisi. Bir tarafta aracı olanlar var, öbür tarafta taksi ihtiyacı olanlar
var. Bir yazılım yapılmış, o yazılım aracı olanlarla, taksi ihtiyacı, araç ihtiyacı
olanları buluşturuyor. Ortada filo yok, şoför yok. Yazılım. Bu yazılım firması,
tabi bir hayalle başlıyor bu, bunun kıymetini, piyasa değerini bilenleriniz var
mı? 50 küsür milyar dolar.! Şimdi 50 milyar deyince bir şey anlaşılmıyor. Ama
Türk Hava Yolları, benim Türkiye’deki para birimim. Kaç Türk Hava Yolları eder?
10 tane Türk Hava Yolları ediyor.!
Kitapta WhatsApp’ın hikayesini anlattım. 52 çalışanının kurduğu
bir şirket WhatsApp. Bu 52 çalışan WhatsUpp satıldığı zaman, baktım kaç liraya
satılmış, kaç milyon dolara, 18 milyar dolar. Ya dedim nu nedir yani? Öyle bir
paramız olmadığı için anlamıyorum fiyatını. Dedim ki, Cumhuriyet tarihi boyunca
bizim ürettiğimiz en büyük markaları, en büyük şirketleri alt alta koyup
bakayım. Beş tane en büyük Türk şirketini alt alta koyun, Tüpraş’ı koyun, Türk
Telekom’u koyun, Türk Hava Yolları’nı koyun, Petrol Ofisi’ni koyun, alt alta
koyun, hepsi bir WhatsApp etmiyor. Hava alanları var, uçaklar var, hepsini bir
tarafa koyuyorsun, bir WhatsApp etmiyor.
Minecraft diye bir oyun satıldı, Minecraft satıldığında ben oturup
Türkiye’deki madenleri hesaplamadım, çünkü bir yıllık maden gelirimiz bir
Minecraft etmiyordu. Fakat bütün bu örnekler teknoloji olduğu için, sizler de
teknolojiye yakın olduğunuz için gayet iyi anladınız. Ben aynı hikayeyi fındık
üzerinden anlatıyorum.
Geçen sene bir haber yayınlandı, “Türkiye’de fındık ihracatında
rekor kırıldı”. Kaç lira biliyor musunuz? 3 milyar dolar. Cumhuriyet tarihi
boyunca en yüksek ihracat yaptığımız yıl diye kutlamalar yapıldı. Çok güzel. Bu
fındığı kim alıyor ve ne yapıyor, bunu araştırdım. Bu fındığı İtalya’da gökten,
gökten değil ağaçtan düşen her 4 fındığın 1 tanesini İtalya’daki bir şirket
alıyor. Bu şirket alıyor, üstüne bir marka koyuyor. Bir yıllık satışı 10 küsür
milyar dolar bu şirketin. Şimdi fındığı alıyoruz biz, 10 milyon kişi Türkiye’de
çoluk çocuk, güneydoğu’dan geliyor, zorla çalıştırıyoruz. Koşullar belli, 3
milyar dolar satış yaptık, çok güzel diyoruz. Öbür tarafta alıyorlar, 500
çalışanı var, fakat işte buradan oraya geçmek için, yani ham madde, potansiyel
coğrafyanın, doğanın bize verdiğini satmak, onun hamallığını yapmanın ötesine
geçmek için, bizim yapısal dönüşümler yapmamız lazım.
Nedir bu? 3 tane çok basit önerim var…
Şimdi bakın, bilgi ekonomisi diyoruz. Bilgi ekonomisi ne demek? Bilgiye
ulaşma ve bilgiyi paylaşma ekonomisi. Türkiye bilgi ekonomisinde, maalesef çok
kötü bir noktada, çünkü biz, bilgiye ulaşmanın önüne engeller koyuyoruz. Basın
özgürlüğü dediğiniz şey, bilgiye ulaşma özgürlüğüdür. Dünyada bilgiye kolay
ulaşan ülkeler, daha çok inovasyon yapıyor. Bilgi ekonomisini yürütmek için,
başarılı olmak için, inovasyon şart. Dolayısıyla böyle bir ilişki var. Bizim,
basın özgürlüğü önündeki bütün engelleri kaldırmamız lazım. Eğer bunu
kaldırmazsak, “İki gazeteci gözaltına alındı, bana ne” derseniz, orada
inovasyon çıkmıyor, bu kadar basit.
İkinci olarak, bizim adil rekabet kurallarını yerleştirmemiz
lazım. Şimdi burada bir yarışma yapsam ve desem ki “10 kişiye, New York
Üniversitesi’nden burs vereceğim ama yarışma adil olmayacak” Katılır mısınız
böyle bir yarışmaya? Katılsanız çaba harcar mısınız? Harcamazsınız. Dünyada
Daron Acemoğlu’nun da ortaya koyduğu tarihsel olarak çok basit bir veri var.
“Adalet sistemini oturtan ülkeler ilerliyor.” Çünkü diyor ki
oradaki yurttaş, “Çok çalışırsam emeğimin hakkını alacağım”. Rekabet adil
olacak ve herkes bu yarışa girecek. Biz ne yapıyoruz? İşte nüfusun yarısı
kadınlar, siz yarışa girmeyin; öbür yarısı ideolojik olarak siz filan
partidensiniz, almıyorum; geri kalanlar işte şu mezhep, din vesaire, vesaire…
Nüfusunun %5’i ile üretim yapan bir ülkeyiz biz. Öbür tarafta Finlandiya %100
ile giriyor yarışa ve senden çok üretiyor. Nasıl oluyor bu?
Son olarak, en önemlisi bu, bizim, bu hayal ekonomisine gitmemiz
için çocuklarımızın itiraz etmesi lazım. Bunu da kim ölçüyor biliyor musunuz?
Bunu da OECD ölçüyor.
OECD 15 yaşındaki çocukların "critical thinking and problem solving" diye geçiyor, yani biz
de bunu Türkçeye kısaca "itiraz etmek" diye çeviriyoruz, kısaca
"itiraz etme becerisi".
15 yaşındaki çocukların itiraz etme becerisi.! Türkiye'de bu oran
%2.2. Güney Kore'de bu oran %28. OECD ortalaması %11.
Şimdi bakın, normal koşullarda, çocuklar doğduğu zaman %5'i
"üstün nitelikli".
Hiç bir şey yapmanıza gerek yok.
Biz o yüzde 5'i alıyoruz, 10 yıl eğitiyoruz ve %2.2'ye kadar
düşürüyoruz.
Bizim en büyük sıkıntımız bu.
İtiraz etmeyi bilmiyoruz.
Düşünde
bile göremez işler,
Düşlerin
gördüğü işleri..!
Can YÜCEL
İşte bu yüzden, itiraz edin diyorum.
Bana itiraz edin. Hocam bu konuşma iyi bir konuşma değil, bu
konuşma olmadı diye bana itiraz edin. New York’dan bunun için mi geldin diye
itiraz edin. İtiraz edin, bu çocuklar çok daha iyi eğitilmeli diye itiraz edin ve
en önemlisi; bu ülke çok daha iyi yönetilmeyi hak ediyor diye itiraz edin.
Teşekkür ederim.
Selçuk
R. Şirin | TEDxIstanbul
Bu konuşmayı şimdi sahibinden dinlemenizi öneririm.
Bu önerime itiraz istemem,ona göre…!
161212